Η λέξη «συναίσθημα» μοιάζει να ακούγεται πολύ συχνά μεταξύ μας τα τελευταία χρόνια αναφορικά με τα παιδιά, τις σχέσεις –ερωτικές, φιλικές, εργασιακές, κ.ο.κ.-, τον εαυτό μας, κλπ. Πώς ορίζεται όμως πραγματικά το συναίσθημα, αλλά και με τι συνδέεται όταν το βιώνουμε;
Αρχικά, τα συναισθήματα απαντώνται ως το υποκειμενικό μας βίωμα, δηλαδή μία προσωπική, εσωτερική μας κατάσταση, η οποία μπορεί να είναι ευμετάβλητη (να αλλάζει γρήγορα), να διαθέτει ποικιλία και να της δίνουμε διαφορετικά ονόματα για να την προσδιορίσουμε. Με άλλα λόγια, νιώθουμε μέσα μας ένα σύνολο από διαφορετικές καταστάσεις που έχουν θετική ή αρνητική απόχρωση, όταν υπάρχει ένα εκλυτικό γεγονός που πυροδοτεί αυτό το υποκειμενικό βίωμα. Έτσι, λοιπόν, έχουμε συμφωνήσει να μιλάμε για πληθώρα συναισθημάτων που μπορούμε να νιώσουμε όλοι οι άνθρωποι, ανήλικοι και ενήλικες, όπως χαρά, ικανοποίηση, λύπη, θυμό, φόβο, άγχος, ζήλεια, απέχθεια, κ.ο.κ.
Τα συναισθήματα όμως δεν έρχονται «από μόνα τους» ούτε συνεχίζουν να κάνουν την παρουσία τους «μόνα τους». Αυτό σημαίνει ότι συνοδεύονται και από άλλες καταστάσεις, εξαιρετικά σημαντικές, οι οποίες ενισχύουν το αρχικό ή τα αρχικά συναισθήματα που νιώθουμε έπειτα από ένα συγκεκριμένο γεγονός. Οι καταστάσεις αυτές αφορούν σε σωματικές αλλαγές, στη γλώσσα του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου, καθώς και τις γνωστικές μας αλληλουχίες ή απλώς, τις σκέψεις μας.
Σχετικά με τις σωματικές αλλαγές, γίνεται αντιληπτό από όλους μας μέσω της εμπειρίας μας ότι όταν νιώθουμε ένα συγκεκριμένο συναίσθημα, το σώμα μας αντιδρά με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Για παράδειγμα, όταν φοβόμαστε μπορεί να νιώσουμε αλλαγές στον καρδιακό μας ρυθμό (χτυπά πιο γρήγορα η καρδιά μας), σφίξιμο στο στήθος, ζάλη, κρύο ιδρώτα, κ.ο.κ. Όταν θυμώνουμε, κοκκινίζει το πρόσωπό μας, νιώθουμε μία πίεση στο κεφάλι, αλλάζει ο καρδιακός ρυθμός (επιταχύνεται), κ.ο.κ. Πρόκειται, επομένως, για συναισθηματικές καταστάσεις, οι οποίες συνδέονται στενά με αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα μας.
Οι σωματικές αυτές αλλαγές έχουν ισχυρή βιολογική βάση, καθώς συνδέονται με συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου και εμπλέκουν το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ). Η διέγερση, λοιπόν, του σώματος είναι φυσιολογική όταν η βιώνουμε μία συγκεκριμένη υποκειμενική εμπειρία.
Αναφορικά με τη γλώσσα του σώματος και συγκεκριμένα τις εκφράσεις του προσώπου, γνωρίζουμε ότι το ανθρώπινο πρόσωπο μπορεί να παράγει έως και 7000 διαφορετικές εκφράσεις. Μπορεί να μοιάζει αρχικά υπερβολικός αυτός ο αριθμός, όμως εξυπηρετούσε στο παρελθόν και συνεχίζει να εξυπηρετεί, μία σημαντική σκοπιμότητα· την προσαρμογή του ανθρώπου σε κοινωνικά περιβάλλοντα και την ανάπτυξη της αμοιβαίας επικοινωνίας. Οι εκφράσεις του προσώπου λοιπόν, διευκολύνουν την ορατή έκφραση του συναισθήματος μέσω της μεγάλης ποικιλομορφίας και των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι διαφορετικές συσπάσεις και κινήσεις των μυών του προσώπου.
Μάλιστα, ποικίλα ερευνητικά δεδομένα μας έχουν προσφέρει τη γνώση ότι οι συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου έχουν ισχυρή βιολογική βάση, καθώς βασικά, κεντρικά συναισθήματα, όπως η χαρά, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η απέχθεια/αηδία, μπορούν να αναγνωριστούν επιτυχώς σε διαφορετικές κουλτούρες και πολιτισμούς, εξυπηρετώντας την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Ωστόσο, παρ΄ότι υπάρχει ισχυρή σύνδεση ανάμεσα σε συγκεκριμένα συναισθήματα και συγκεκριμένες εκφράσεις του προσώπου (π.χ. όταν νιώθουμε χαρά, χαμογελάμε), είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι κοινωνικές καταστάσεις και το περιβάλλον στο οποίο διαβιούμε ενδέχεται να τροποποιήσουν την αρχική σύνδεση συναισθήματος – έκφρασης του προσώπου και να αλλάξουν τη σημασία της. Αυτό μας επισημαίνει τη δύναμη που ασκεί το ίδιο το περιβάλλον μας, ακόμη και σε κάτι το οποίο θα μπορούσε να θεωρηθεί εγγενές και καθολικό.
Το στοιχείο εκείνο όμως που μπορεί να διαφοροποιήσει τα συναισθήματα, αλλά και το γιατί τα νιώθουμε, είναι η ίδια η γνωστική επεξεργασία που ακολουθεί το κάθε άτομο. Το πώς δηλαδή ερμηνεύει ένα γεγονός, επηρεάζει και τη συναισθηματική του απόκριση.
Η σύνδεση σκέψεως – συναισθήματος, μας δίνει την ευκαιρία να κατανοήσουμε πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η γνωστική μας εκτίμηση για μία κατάσταση, η οποία συνοδεύεται από τη συναισθηματική μας αντίδραση μέσα από ένα εύρος συναισθημάτων και σε μία ευρεία κλίμακα έντασης του συναισθήματος.
Ένα συμβάν, κάτι το οποίο γίνεται, πυροδοτεί τόσο σωματικές αλλαγές (όπως αναφέρθηκε παραπάνω) όσο και ορισμένες σκέψεις. Αυτός ο συνδυασμός οδηγεί στη βίωση ενός ή πολλαπλών συναισθημάτων. Με απλά λόγια, το πώς θα σκεφτούμε για αυτό το συμβάν που έγινε, ενδέχεται να μας οδηγήσει να νιώσουμε συγκεκριμένα συναισθήματα. Παραδείγματος χάριν, αν βγάλω το σκύλο μου για βόλτα (γεγονός, συμβάν) και σκεφτώ ότι θα μου φύγει το λουρί από τα χέρια και θα χάσω το σκύλο μου (γνωστική εκτίμηση/σκέψη), θα νιώσω άγχος και λύπη (συναίσθημα). Κρατώντας το ίδιο παράδειγμα, αν βγάλω το σκύλο μου για βόλτα (γεγονός, συμβάν) και σκεφτώ ότι αυτή η δραστηριότητα είναι μία ώρα χαλάρωσης για εμένα μετά τη δουλειά (γνωστική εκτίμηση/σκέψη), θα νιώσω χαλάρωση και ικανοποίηση. Έτσι, λοιπόν, αντιλαμβανόμαστε πόσο μεγάλη δύναμη έχει ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε και ερμηνεύουμε τις καταστάσεις της ζωής μας, καθότι σχετίζεται άμεσα με το πώς νιώθουμε.
Κάθε γνώση που αποκτάμε για τον εαυτό μας είναι σημαντική. Μας βοηθά να ενδοσκοπήσουμε και να κατανοήσουμε λίγο παραπάνω τις εσωτερικές μας ανάγκες, τις επιθυμίες, αλλά και τις ελλείψεις μας.
Γνωρίζοντας ότι η νοητική επεξεργασία μπορεί να «υποβάλλει» συναισθήματα, γιατί συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε αυτό το ανθρώπινο χαρακτηριστικό κυρίως για αρνητικές καταστάσεις; Ας φανταστούμε όλοι πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα εάν τη χρησιμοποιούσαμε για την εξυγίανση της καθημερινότητάς μας, για να νιώθουμε καλά, να είμαστε ευχαριστημένοι από τη ζωή μας, να είμαστε λειτουργικοί.
Όλοι έχουμε τη δύναμη να το κάνουμε, αρκεί να το πάρουμε απόφαση.
Πώς λοιπόν θα ήθελες να αισθάνεσαι στη ζωή σου;
Βιβλιογραφία
Βοσνιάδου, Σ. (2001). Εισαγωγή στην Ψυχολογία Τόμος Α'. Αθήνα: Gutenberg.
Πολεμικός, Ν. Ε. & Πολεμικού, Α. (2020). Ψυχολογία του Στρες. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.